Voorname vergaderlocatie
De eerste vermelding van herberg Mechelen dateert uit 1540. Dijkgraaf en hoogheemraden van Delfland hebben in die tijd nog geen vaste vergaderplaats, maar maken gebruik van verschillende locaties in Delft en Den Haag. Op 5 november van dat jaar vaardigen zij een oorkonde uit ten huize van Cornelis Joosten, waard in Mechelen. Als in 1543 het kohier voor de heffing van de tiende penning wordt opgemaakt, blijkt het huis op naam te staan van Joost Sasbout, vermoedelijk de vader van Cornelis. De Sasbouts behoren tot de rijkste geslachten van Delft en verdienen hun geld hoofdzakelijk met bierbrouwerijen. Door tevens een herberg te exploiteren, kunnen zij dichtbij huis een deel van hun productie afzetten. De naam Mechelen verwijst mogelijk naar de Brabantse stad vanwaaruit de Habsburgse vorsten de Nederlanden besturen. Diverse telgen van de familie Sasbout vervullen immers functies in het landsbestuur.

Neeltge
Na het overlijden van Cornelis zet zijn vrouw Neeltgen de herberg voort. In de meeste bronnen wordt zij Neeltgen Cornelis genoemd, ook nadat zij hertrouwt met Frederik Ottenzoon. In het kohier voor de tiende penning van 1553 staat zij vermeld als eigenares en heet zij Neeltgen van Mechelen. Uit deze bron blijkt verder dat het huis tot de hoogst aangeslagen panden van de hele Markt behoort.
Niet alleen het hoogheemraadschap maakt gebruik van deze centrale locatie. Op 28 november 1562 nuttigen de burgemeesters van Delft de maaltijd bij Neeltgen, samen met meester Willem Criep. Waarschijnlijk wordt er een sollicitatiegesprek gevoerd, want zes weken later wordt Criep aangesteld als pensionaris, de juridische raadsman van de stad. In 1585, tijdens de Tachtigjarige Oorlog, logeert een groep Engelse huursoldaten op stadskosten in Mechelen. Niet lang daarna moet Neeltgen zijn overleden. Een rente die op het huis rust wordt in 1592 namelijk betaald door de curator van haar boedel.

Een uitsnede uit een gravure van Gillis van Scheyndel van de begrafenis van Prins Maurits in 1625 waarop de huizen aan de Markt vrij realistisch lijken te zijn weergegeven. Het pijltje verwijst naar de trapgevel van het toenmalige huis Mechelen naast de Oude Manhuissteeg. (Collectie Rijksmuseum, Amsterdam)

Herbergiers met nevenwerkzaamheden
Mechelen komt vervolgens in handen van Jacob Christiaan Molswijck. Hij is procureur voor de Delftse schepenbank en houdt kantoor in zijn herberg. In het notarieel archief zijn akten uit de jaren 1595-1612 overgeleverd die bij hem thuis zijn opgesteld. Als hij overlijdt blijft zijn weduwe Ariaentgen van den Brouck in het pand wonen; zij wordt op 2 september 1633 van hieruit begraven.
Het moet een fors pand zijn geweest, want met acht stookplaatsen is het in 1600 met stip het grootste huis aan deze zijde van de Markt.
De volgende eigenaren die we in de bronnen tegenkomen, zijn Willem Janszoon Sloting en Pieter Willemszoon van Vliet. Zij bezitten Mechelen gezamenlijk, maar het is de vraag of zij er werkzaam zijn als herbergier. Van Vliet woont voor zover bekend aan de Hippolytusbuurt. Sloting is vooral actief in de financiële sector. Hij pacht tussen 1602 en 1637 de bieraccijns en andere lokale belastingen. Veel steden verpachten de heffing jaarlijks bij opbod. Zij kunnen dan direct over de inkomsten beschikken en hoeven zich niet te bekommeren om de administratie. Maar Sloting is van meer markten thuis. In 1625 koopt hij uit de boedel van zeeschilder Jan Serange aan de Verwersdijk een bijbel en enkele partijen prenten. Bij zijn overlijden in 1650 laat hij talrijke schilderijen na, onder meer van Pieter van Asch, Hans Jordaens, Pieter Stael en Esaias van de Velde.

Kunsthandel
In 1641 verkoopt Sloting herberg Mechelen aan Reinier Janszoon, vijftig jaar oud. Lef kan hem niet worden ontzegd: hij koopt het kapitale pand voor 2700 gulden met slechts 200 gulden eigen geld. Reinier is zijn werkzame leven begonnen als caffawerker. Caffa is een soort damast, een luxe zijden stof met ingeweven bloemen of andere motieven. Vermoedelijk omstreeks 1631 huurt hij een huis aan de Voldersgracht, op de plek waar nu de nummers 25 en 26 staan. Hier begint Reinier herberg De Vliegende Vos. Die verwijst naar de achternaam Vos die hij in deze periode gebruikt en zal ook wel een toespeling zijn op het alom bekende verhaal van Reinaard de Vos. Vanaf 1640 voert hij meestal de achternaam Vermeer.

Johannes Vermeer
Als Reinier in 1652 overlijdt, zet Digna de herberg voort. Dochter Geertruy helpt ongetwijfeld mee, maar of zij veel steun aan haar broer Johannes heeft, is zeer de vraag. Hij is bezig met zijn schilderscarrière en trouwt in 1653 met Catharina Bolnes. Waar zij de eerste jaren van hun huwelijk wonen is onbekend; in 1660 blijken zij te zijn ingetrokken bij haar moeder Maria Thins aan de Oude Langendijk. Is het omdat hij daar niet wordt gestoord door het rumoer in de herberg en op de Markt? Of vlucht hij voor het lawaai van bouwvakkers aan de achterzijde? Aan de Voldersgracht wordt immers de voormalige kapel van het Oudemanhuis verbouwd, zodat het Sint-Lucasgilde er in 1661 zijn intrek kan nemen.
In 1669 probeert Digna vergeefs om Mechelen te veilen. Haar minimumprijs van 3700 gulden wordt niet gehaald. Zij verpacht het pand vervolgens aan Leendert van Ackersdijck voor 190 gulden per jaar. Zijzelf gaat inwonen bij haar dochter Geertruy aan de Vlamingstraat. Als Digna in 1670 overlijdt en de boedel wordt verdeeld, krijgt Johannes de herberg toegewezen. Hij gaat er niet wonen, maar verpacht Mechelen aan een bijna-naamgenoot, de schoolmeester Johannes van der Meer, voor 180 gulden per jaar. Het Rampjaar doet zijn invloed gelden: de huizenprijzen raken in een vrije val. Dat blijkt wel na het overlijden van Vermeer in 1675. Zijn boedel is zo goed als failliet en Mechelen wordt verkocht aan de huurder.

Het Witte Hart
Het is niet duidelijk of Mechelen hierna nog wel als herberg wordt geëxploiteerd. Als de erfgenamen van Van der Meer in 1704 het huis verkopen is dat de laatste keer dat het de naam Mechelen draagt.
Vanaf ongeveer 1732 tot zijn dood in 1768 wordt het huis bewoond door Jan Ratmeijer (ook wel Rotmeijer), die in een belastingregister uit 1749 opperbrouwer in de brouwerij van het Gasthuis wordt genoemd, maar eerder in krantenadvertenties meldt dat hij in zijn zaak ”’t Witte Hart” Koningsberger hoestpoeder verkoopt en Frankforter Bostbalsem. Dat lijkt sterk op een drogisterij. In 1749 echter drijft zijn vrouw Willempje Willebrand een winkel in garen en band en schenkt daarnaast ook bier en sterke drank. Zodat er ook nog steeds wat te drinken valt. Als het huis in 1768 openbaar verkocht wordt, wordt het ook aangeprezen als “dubbelhuis met tapnering”.

Het vermaarde Koningsberger hoestpoeder te koop in de drogisterij Het Witte Hart op de Markt. Advertentie in de Opregte Haerlemsche Courant van 17 december 1740.

Lijk in de bedstede
Ook in het begin van de negentiende eeuw staat het pand nog steeds bekend als de herberg Het Witte Hart of Hert, waar onder meer sinds 1808 Johannes Zwaak de tap liet stromen. Op 12 mei 1808 treft hij in de bedstede op de bovenkamer het lijk aan van de 46-jarige Huub Steenbergen, die zich daar verhangen heeft. [Zie hier het rapport van de lijkschouwing.]

Litho van Christiaan Bos van de Markt in 1860. (Beeldbank TU)

Drie jaar eerder is er al opschudding als een drenkeling de herberg wordt binnengedragen, die in de Voldersgracht is gevallen. De stadschirurgijn stelt vervolgens vast dat hij door het water ‘gesmoord’ is en geen tekenen van leven meer vertoont.

Ontwerpschets van gemeente-architect C.J. de Bruyn Kops van de nieuw aan te leggen brug en het te slopen huis uit het Archief van Openbare Werken. (SAD)

Verkeersopstoppingen
Als Maria Berkhout Het Witte Hert in 1851 ter veiling brengt, wordt het acuut in zijn bestaan bedreigd. Dat is een gevolg van de ligging, pal naast de smalle Oude Manhuissteeg. De Markt is een eiland met een beperkt aantal toegangen. Alleen vanaf de Cameretten en de Oude Langendijk kan men met paard en wagen het plein opdraaien. Voor verkeer dat via de Koepoort (dan nog aan het einde van de Vlamingstraat gelegen) en de Voldersgracht de stad inkomt, is de Oude Manhuissteeg de eerste gelegenheid om af te slaan naar de Markt, maar het boogbruggetje aldaar is smal en hoog. Omwonenden ergeren zich groen en geel aan de ‘volksverstoppingen en de daaruit ontstane onaangenaamheden’. Een aantal van hen vraagt de gemeente om Het Witte Hert te kopen en te laten slopen om de steeg te verbreden. Dat is volgens hen niet alleen nuttig, maar het strekt ook ‘tot sieraad van het Marktplein’ dat immers veel toegankelijker wordt. B&W zien vooralsnog echter geen aanleiding om dit ongevraagde advies op te volgen.

Lobiïst
Opvallend is de naam van de eerste ondertekenaar van het verzoekschrift: Adam de Lint. Hij is eigenaar en bewoner van het pand van het in 1833 ontbonden Sint-Lucasgilde aan de Voldersgracht. Hij woont boven zijn zaak in kalk, borstel- en schuierwerk. Het is dus niet zo gek dat hij recht voor zijn deur een lekker brede doorgang van en naar de Markt wil hebben. Misschien is het aan de verkeerssituatie te wijten dat het bedrijf wordt verplaatst. Adams zoon Adriaan verkoopt het voormalige gildehuis in 1875 aan de gemeente. Die laat het slopen om op die plek een school te bouwen. De Lints kalk-, steen- en tegelhandel komt vervolgens aan de Westvest tot grote bloei.

Doek valt
Het Witte Hert wordt in 1851 op een veiling gekocht door Arij Waar, die het tot zijn overlijden in 1879 exploiteert als slijterij en tapperij. Vijf jaar daarna koopt de gemeente het huis alsnog ‘om eventueel te dienen tot verbreeding van de Oudemanhuissteeg’. In mei 1885 maakt stadsarchitect C.J. de Bruijn Kops een plan voor een bredere en lagere brug over de Voldersgracht. Hij probeert op verzoek van de gemeenteraad eerst het huis ten oosten van de Oude Manhuissteeg te bemachtigen. Dat zou namelijk nogal vervallen zijn en in aanmerking komen voor sloop. Hij concludeert echter dat het met die bouwvalligheid wel meevalt, maar wat meer is: er moeten drie eigenaren worden uitgekocht en dat kan bruin niet trekken. En zo valt het doek voor Het Witte Hert, voorheen Mechelen: het wordt prijsgegeven aan de slopershamer.

Vermeer, nooit van gehoord
In het licht van de Vermeercultus van tegenwoordig is het verbazingwekkend dat toentertijd niemand zich bekommerde om de instandhouding van plekken waar zijn naam aan verbonden was. Dat begon pas te veranderen toen Théophile Thoré-Bürger in 1866 een boek aan hem wijdde. Pas in 1911 werd er een – heel bescheiden – straat naar hem genoemd. Een jaar of tien later kreeg de openbare lagere school ter plaatse van het gesloopte Sint-Lucasgildehuis zijn naam; nu staat daar het Vermeercentrum. In de Oude Manhuissteeg kwam in 1955 een gedenksteen met de tekst ‘Omtrent deze plaats heeft het huis Mechelen gestaan waar october 1632 werd geboren Jan Vermeer de schilder’. De initiatiefnemers wisten blijkbaar niet dat Vermeer al negen jaar was toen hij hierheen verhuisde.

Gevelsteen aan de westzijde van de Oude Manhuissteeg met de onjuiste informatie dat Jan Vermeer hier is geboren. (Foto Gerrit Verhoeven)