De bouwtekening uit 1902 van architect C.S. van Doorne.

De smidse kort voor (links), en kort na 1902 (rechts), beide met met rijtuigen voor de deur. De beelden zijn sterk uitvergroot uit foto’s die vanaf de Oostpoort zijn genomen.

Het Conduyt
Het pand van voor 1900 was zeer fors, maar in de 16e eeuw was haar oppervlakte nog groter. Aan de straat omspande het toen de ruimte van het huidige Oosteinde 131 t/m 139, ter grootte van drie ruime grachtenhuizen. Vermoedelijk dateerde de brouwerij al van voor 1500, want dit stadsdeel bleef bij de grote stadsbrand van 1536 gespaard. De oudste gegevens die we daarvan kunnen terugvinden dateren echter van 1543 toen ene Cornelis Jansz hier de brouwer was.
Omstreeks 1560 werd de brouwerij eigendom van Hendrick Dircksz, die zich later de achternaam Verburch ging aanmeten. Kennelijk heeft hij het nodige aan de brouwerij verspijkerd, want volgens het belastingregister voor de Tiende Penning van 1561 werd hij tijdelijk van belasting vrijgesteld omdat hij het pand net voorzien had van een nieuw “kruyswerck”. Daarmee zal de dakconstructie zijn bedoeld, die dus wellicht ook aan de zijkanten trapgevels bevatte. Verder vermeldt het register dat de brouwerij beschikte over een rosmolen om gerst te malen. Verburch was vermoedelijk ook de eerste die de brouwerij de bedrijfsnaam Het Conduyt gaf. Dat blijkt onder meer uit de ledenlijst van het Gilde van de Zoete Naam Jezus waarvan hij samen met zijn vrouw Trijntje Ewoutsdr in tijd voor de Reformatie lid was.
“Conduyt” betekende in oud-Nederlands een pijp of buis, maar in Delft had het een andere betekenis: de Amsterdamse graanhandelaar en dichter Roemer Visscher, echtgenoot van de Delftse brouwersdochter Aegfen Onderwater, spreekt in zijn destijds populaire boek "Sinne-poppen" (1614) van "...een koperen instrument, het welck tot Delft een Conduyt, en voort over al in Hollandt een Kraen ghenaemt wordt: en dat neem ick daer uyt, om datse van eender aert en werckinge zijn, bysonder alst in een tonne steeckt daer goet nat in is..." De bijgevoegde afbeelding laat een tapkraan zien die in een bierton werd gestoken: een toepasselijk symbool voor een brouwerij.

Zeeuwse klandizie
Als in het begin van de Tachtigjarige Oorlog de stad veel volk aantrekt, onder andere door de aanwezigheid van het hof van Willem van Oranje, besluit Verburch in 1578 het zuidelijkste deel van zijn brouwerij aan het Oosteinde apart van de hand te doen. In 1589 doet zijn weduwe hetzelfde met een huis aan de achterzijde in de Achterzak (de huidige Yperstraat).
Die weduwe zette na de dood van haar man in 1588 het bedrijf voort samen met haar zoon Claes Verburch. Notariële akten verraden waar de brouwerij zoal zaken deed. Zo werden er diverse zaakwaarnemers gemachtigd om namens de brouwer of diens weduwe openstaande rekeningen te verzilveren in Zierikzee, Vlissingen en Arnemuiden. Later werd ook een afnemer in Nijmegen achterna gezeten om nog 23 halve vaten bier af te rekenen.
In 1599 verkopen moeder en zoon de brouwerij voor 8.700 gulden aan Wouter Ottensz van der Brugge, die getrouwd was met Claes’ dochter Aeltje. Zelf was Claes Verburch inmiddels actief in de brouwerij De Drie Hamerkens aan de Brabantse Turfmarkt. In 1600 telde Het Conduyt bij een belastinginspectie twee brouwketels en drie eesten om de mout te verwarmen en daarnaast nog zeven andere stookplaatsen. In 1629 nam Gijsbrecht van Zuijlen de brouwerij over. Hij kreeg van het stadsbestuur toestemming om op de kant van de gracht een ‘bostelhuisje’ te plaatsen. ‘Bostel’ was de drab die in de brouwketels overbleef als het bier in de vaten was geschept. Het was gewild veevoer, waarmee nog een aardige cent te verdienen viel.

Stilleven van de Delftenaar Willem van Aelst (1649). (Museum Prinsenhof)

Blompotge van Vosmaer
In het huis hingen nog veel meer schilderijen van een kwaliteit die we tegenwoordig in een museum tegenkomen. In de voorkamer aan de straat hing een ‘blompotge’ van Vosmaer en een bord met een stilleven van Van Aelst. In de keuken achter de voorkamer, waar dus niet gekookt werd, hing het ook vol schilderijen, waaronder een waterval van Knipbergen, een schilderij van twee papegaaien en een schilderij in ebbe lijst, met ‘daerin drije naecte beelden’. Ook het nichtje van Van der Houve schijnt vaardig geweest te zijn met het penseel, want van haar worden enkele schilderijtjes genoemd, waaronder een tronie (portret) van een oude man.
Elders in huis hingen een achtkantig schilderijtje van de Delftse schilder Leonard Bramer, twee landschappen van Van Groenewegen, een landschap van Bronchorst, drie met pen op doek getekende zeestukken van Witmont, een ‘freuijtge’ van Cornelis Jacobsz Delff en diverse zeeslagen, waaronder een kopie van de slag bij Duins.

Voorraden in de brouwerij
In de brouwerij lag naast het ‘walingadt’ (het rookgat) 14 hoet zomermout in een kast en naast de eesten ook nog 23 hoet. (Een Delftse ‘hoet’ mat ruim 1100 liter en bestond uit 32 ‘schepels’. Die inhoudsmaat voor graan werd door heel Noordwest Europa als rekeneenheid gebruikt. Het toont de belangrijke plaats die Delft ooit in deze handel innam.) Achter op de ‘denning’ (moutzolder) lag bij de trap 7 hoet wintermout. Achter het bierhuis lag nog eens 25 hoet wintermout en 33 hoet zomermout. 

Moutzolder. (Encléclopedie van Diderot)

Stilleven met vissen van de Delftse schilder Abraham van Beijeren. (Collectie Rijksmuseum)

Nog meer schilderijen en onbetaalde rekeningen
De exploitatie van de Drie Sonnen liet hij aanvankelijk over aan zijn zoon Isaack Elsevier de jongere. Dat werd geen succes. In 1651 nam pa alle schulden van hem over en tekende de zoon een verklaring dat hij voor fl 23.700 bij zijn vader in het krijt stond. In ruil daarvoor droeg hij hem al zijn bezittingen over. Daaronder bevonden zich 35 schilderijen van erkende meesters. Een deel daarvan zagen we al hierboven. Die waren kennelijk in de brouwerij blijven hangen. Nieuw waren verder onder meer een ‘stuk’ van de stilleven-schilder Abraham van Beijeren, die ook in Delft werkzaam is geweest, een ‘stukge’ van de genreschilder Adriaen van Ostade en drie stuckgens van landschapschilder Philips Koninck. (De waarde van de 35 schilderijen werd samen getaxeerd op het in onze ogen bescheiden bedrag van fl 474,50.) Ook droeg hij het boek met openstaande vorderingen van de brouwerij over. Ook hierin weer zo’n 350 afnemers (vooral in Delft en omgeving, Den Haag en Rotterdam) die samen voor meer dan fl 10.000 aan onbetaalde rekeningen open hadden staan voor bier uit de brouwerij. En twaalf boeren moesten nog 1.140 gulden bostel afrekenen.
Pa besloot vervolgens zijn andere zoon Simon op de brouwerij te zetten. Kort daarop overleed de oude Elsevier op zakenreis in Keulen. Simon, die voordien een oorlogsschip had bestierd, wist de brouwerij nog ruim tien jaar gaande te houden tot de zaak wederom op de fles ging. Daarna ging Simon zich in de ‘Delftse Boterton’ op de Hippolytusbuurt aan de boterhandel wijden.

Lijk in de gracht
De brouwerij werd in 1662 voor 14.000 gulden ‘bij decreet’ uit het faillissement overgenomen door notaris Schalkius van der Walle. Dat werd overigens weldra een zaak van zijn weduwe, die het - wellicht met een zetbaas - toch ruim dertig jaar wist vol te houden. In die voor het Delfts bier tobberige tijden een hele prestatie.
Op 19 december 1666 was er grote consternatie toen het lijk van brouwersknecht Pieter Florisz van Duijn uit het koude water van het Oosteinde werd gevist. Hoe dat zo kon gebeuren, vermelden de archieven niet. Misschien is de werknemer - al of niet beneveld - door het ijs gezakt, want de winter van 1666/’67 was zeer streng en het begon in december al hard te vriezen, volgens weerhistoricus Buisman.

Lijkschouwing van de verdronken brouwersknecht Pieter Florisz van Duijn.

Uitkoop van de brouwerij
In 1700 werd de brouwerij met rosmolen opgekocht door de ‘Gezamentlijke Brouwers en Brousters van Delft’ om hem stil te leggen. Dat was destijds een gebruikelijke methode om de moordende concurrentie in te perken. Het grootste deel van het pand aan de straat werd verkocht aan mr. timmerman Aert Swart. Hij moest daarvoor een scheidingswand aanbrengen voor de ‘gerstback’ en de ‘kelderkamer’, die zuidwaarts uitkwam op de Achterzak. Dat gedeelte, waarin zich ook de denninge (moutzolder) bevond, werd door gezamenlijke brouwers als pakhuis verhuurd. Bij de afscheiding moesten enkele deuren en vensters worden dichtgemaakt. Op de bovenverdieping mocht voor de afscheiding met planken worden volstaan.
De aannemer verkocht het pand aan de straat vervolgens door aan ene Dirk van Schie, die er een tapperij begon. Het gebouwtje achter de brouwerij aan de Achterzak, ‘waar de (ros)molen heeft gestaan’, werd verkocht aan plateelbakkerij De Dissel om de hoek aan de Molslaan.

Advertentie voor de publieke verkoop van brouwerij De Drie Sonnen. Opregte Haerlemsche Courant van 2 febr 1700. Verkoopadvertentie in de ’s Gravenhaegse Courant van 10 april 1711.

Het interieur van een distilleerderij. (Encyclopedie van Diderot)

Brandewijnstokerij
Vanaf 1711 komt het pand in handen van Bartholomeus van Berkel, de brouwer van de ‘De Gekroonde P’ aan de Voorstraat. Het blijkt inmiddels een ‘branderij’ (jeneverstokerij) te zijn, die vijf jaar voordien bij de verkoop van een buurhuis branderij ‘De Roo Leeuw’ heette. Het koopcontract van 1711 spreekt alleen van de voormalige brouwerij ‘De Drie Sonnen’. De hele inventaris van de branderij wordt mee verkocht. Het betreft twee ‘rouwketels’ (ruwketels) en een distilleerketel met ‘helmen’, drie ‘slangkuipen’ met kopere kranen, en kopere slangen, achttien beslagbakken, twee loden waterpompen en een spoelingbak met pomp aan de straat. Verder koperen (mout-)wijnpompen, houten goten, kopere ‘beckinge om de slangen door te spoelen’, emmers en zelfs een ijzeren schop met houten steel, “alles tot de branderij behorende”. Niet inbegrepen in de koop was de toonbank en ander meubilair in het voorhuis, dat eigendom was van een niet nader genoemde huurster, die daar een kroeg uitbaatte.
Van Berkel ging zich naast bier steeds meer op de sterke drank toeleggen. Zijn zoon Martinus zette aan het Oosteinde de zaak voort en lijkt er in 1750 zelfs enige tijd te hebben gewoond voor hij het ouderlijk huis aan de Voorstraat betrok. In de loop van de 18e en begin 19e eeuw groeiden de katholieke Van Berkels dankzij de alcoholica uit tot een van de rijkste families van Delft (zie Voorstraat 36-40).

Slijterij
Bij verkoop van het bedrijf in 1784 heette het pand weer vanouds ‘De Drie Zonnen’, maar diende nu slechts tot het slijten van sterke drank. Ook dat was niet altijd van succes verzekerd, want in handen van Adriaan Hoes ging de zaak opnieuw al snel failliet. In 1793 waren de schulden opgelopen tot meer dan 15.000 gulden. Behalve het grote pand op het Oosteinde verhuurde het echtpaar een aantal huizen in de stad en een blekerij aan de huidige Oostsingel. Maar dat mocht niet baten, want die waren allemaal beleend. Een van de schuldeisers was branderij De Papegaay van Van Berkel, die nog fl 993,80 te goed had voor geleverde spiritualiën.
In de kroeg in het voorhuis trof de notaris vier grote brandewijn ‘stukken’ en elf kleine dranktonnen met kopere kranen. Maar in geen van die vaten zat nog een druppel drank. Opmerkelijk was dat zich in deze ruimte ook nog altijd een bedstede bevond en een kast met kleding en linnengoed. Daarachter bevonden zich een ‘binnenkamer’ met een ‘Engelse schoorsteen’, een ‘slaapkamertje’, een keuken met grote schouw, een ‘tuinkamer’ en een ‘zijkamer’. Daarachter drie pakhuizen: het voorste, het middelste en het achterste. De kelder en de pakhuizen waren voor dertig gulden per jaar verhuurd aan Adriaan van Berkel.
De kolossale zolder was destijds zo goed als ongebruikt. De notaris noteerde daar alleen wat ‘rommeling’ en een vogelkooi.

Verkoopadvertentie in de Rotterdamsche Courant van 1 aug. 1793.

Hoefsmid Piet van Etten in zijn smidse.
Delftsche Courant 3 aug. 1902.	Ook kunstgebitten verkrijgbaar bij de smid. Delftsche Courant 8 juli 1907.
Koopje. Delftsche Courant 8 aug. 1910.	Nog een koopje. Delftsche Courant 11 dec 1920.

Taxi Brouwer
In de crisisjaren werd in 1935 het rechterdeel beneden verbouwd tot winkelpand met bijbehorende pui. Dat was een creatie van bouwkundig tekenaar en aannemer Johannes van Etten, die inmiddels het pand had overgenomen.
In 1931 was zijn vader onverwachts overleden. De familie zocht toen naarstig naar iemand die de smederij wilde overnemen. Dat viel niet mee. Tijdelijk nam toen slager Slok, een ambitieuze kiloknaller, de bedrijfsruimte in gebruik. Toch kwam er nog een doorstart van de firma Van den Berg & Rietveld, die de smidse tevens “autogeen lasch-, snij- en constructiewerkplaats” noemde. Het mocht niet baten. Zoals veel middenstandsbedrijven ging het in de toenmalige crisis snel ten onder.
In 1937 opende Hendrik Brouwer in de voormalige smidse een garage- annex taxi-bedrijf, met een benzinepomp voor de deur. Dat bedrijf bleef tot in de jaren ’70 van de vorige eeuw actief. In 1988 werd de bedrijfsruimte verbouwd en de aanwezige benzinetanks verwijderd.

Situatieschets in de Hinderwetvergunning van oktober 1950 voor de aanleg van een benzinepomp voor de deur.