De Delftsche Melkcentrale in 1960. Foto Van der Poel, Stadsarchief.

Interieurfoto van de pas geopende Melkcentrale in de Delftsche Courant, 3 januari 1940.

Advertentie van de Delftsche Melkcentrale, 9 mei 1940, een dag voor de Duitse Inval.

De gevel van het hofje Kris-Kras, naar oude foto’s. Tekening Kees van der Wiel.

Onbewoonbaar verklaard
Het hele krottenimperium hebben de nazaten van Metzelaar in 1911 overgedaan aan mejuffrouw Stoorvogel, die vervolgens van het huisjes melken ook haar beroep maakte.
De woningen van het hofje Kris-Kras zijn in 1905, toen zij nog onder beheer stonden van de familie Metzelaar, één voor één door de Gezondheidscommissie onderzocht. (Zie hier de onderzoeksformulieren van nr 83 en nr 55) De commissie zag toen nog geen reden tot onmiddellijk ingrijpen. Een schrijnend voorbeeld van de woontoestanden van gezinnen met zeven of acht kinderen in deze huizen geeft een brief van het gemeentelijk bouw- en woningtoezicht uit 1916 (zie de brief).
In 1924 werd het hele complex echter voorgedragen om onbewoonbaar te verklaren. Op het onderhoud was inmiddels van alles aan te merken. Bovendien vond de commissie de woningen veel te klein en had zij er bezwaar tegen dat ze aan de achterzijde geheel ingebouwd waren zonder ramen. Bij de huisjes rond de binnenplaats stond overal de toiletton midden in de enige kamer, die zowel voor wonen als slapen van het hele gezin diende. Voor de zeven huisjes achter de voormalige kerk, met elk een bedstede, waren er drie gezamenlijk gemakhokjes buiten op het plaatsje. De onbewoonbaarverklaring had enige voeten in aarde. In 1927 werd voor een groot aantal van de huisjes de ontruimingstermijn opnieuw verlengd. In 1930 werden de nummers 95, 97 en 99 nogmaals onbewoonbaar verklaard. In een daarvan was in 1929 nog een baby geboren. De huisjes werden tenslotte door de uitbaatster tot kort voor de afbraak nog als werkplaats voor schoenmakers of sigarenmakers aangeboden.

De rij voormalige huisjes van het hofje Kris-Kras achter het pand Rietveld 83-89 in 2012. Foto Fred Heistek.

Christo Sacrum
Het kerkgebouw van Christo Sacrum was in 1802 gebouwd in een neo-classicistische stijl die aan een klassiek tempeltje moest doen denken. Het genootschap dat hier kerkte, was vijf jaar eerder ontstaan in kringen van Delftse notabelen, die eigenlijk weinig op hadden met de Bataafse Revolutie, maar naar de geest van de Verlichting een heel nieuwe kijk op de religie ontwikkelde. Het zocht een weg om de rede met de theologie te verbinden en predikte - heel nieuw voor die tijd - ook een eenheid tussen de verschillende godsdiensten. Grote gangmakers van dit unieke plaatselijke experiment, zonder predikanten op de kansel, waren notaris en instrumentenfabrikant Jacob Hendrik Onderdewijngaart Canzius en dichter/schilder Isaack Haastert. De laatste heeft hun nieuwe kerkgebouw dan ook kleurrijk in beeld gebracht.
Het kerkgenootschap kende aanvankelijk een redelijke bloei en trok vooral aanhangers onder Delftenaren die vrij goed bij kas zaten. Daardoor kon het zich het een en ander permitteren. Het initiatief stuitte echter ook op de nodige weerstand van de zittende predikanten en pastoors. Zozeer zelfs dat bij de plechtige opening van het gebouw op 5 maart 1802 gevreesd werd voor relletjes en plunderingen. Een tijdgenoot schreef: “In eene digt bijeen gepropte schaar had het grauw zich voor den uitgang des gebouws verzameld. Evenwel door de goede zorg der waakzame Justitie, welke haare gewapende dienaars, met eene genoegzame sterke soldatenwacht, om ter bewaaring der goede rust, het gebouw voor, achter en van binnen te bezetten, derwaarts had gezonden, liep het gansche werk van deezen eersten openbaaren godsdienst ongestoord af”. De rekening voor dit kordate politie-optreden van acht gulden en zestien penningen werd overigens wel bij het kerkgenootschap gepresenteerd, dat zelf overigens ook al de dienaren van justitie die feestdag voor drie gulden had gefêteerd.
Dat er überhaupt iets gebouwd werd, zeker in deze arme buurt, was in die tijd van verval en leegstand in de stad een grote bijzonderheid.
De belangstelling voor het religieuze experiment verflauwde na de Franse tijd. Met het uitsterven van de aanhangers van het eerste uur bloedde het genootschap langzaam dood. In 1838 deden de laatste leden de deuren van het kerkgebouw dicht en verkochten het om nog iets van de opgelopen schulden te kunnen delgen. Koper Metzelaar leurde vervolgens overal in den lande met de kerkbanken en andere door hem ook overgenomen inventaris.

Aquarel van het kerkgebouw van Christo Sacrum in haar gloriejaren, geschilderd door Isaac Haastert. Beduidend hoger dan de gevel van het latere hofje. Collectie Stadsarchief.

Advertentie in de Rotterdamsche Courant van 19 juli 1838.

VOC-schippers en een kolonel
Om het kerkgebouw op deze plaats te kunnen stichten had Onderdewijngaart Canzius privé een van de grootste panden op het Rietveld aangekocht, gevolgd door een kleiner huis daarnaast. Hij was ter plaatste goed bekend, want hij had zijn instrumentenfabriek om de hoek aan de Verwersdijk (nr 8). De prijzen die hij voor die huizen moest betalen waren niet hoog, want door de algehele malaise rond 1800 bevond de woningmarkt zich destijds op een dieptepunt.
Het grootste huis van de twee was voor het Rietveld opmerkelijk groot en relatief duur en had een behoorlijke ouderdom. In de zeventiende eeuw telde het zeven stookplaatsen, terwijl de meeste woningen aan de gracht er toen maar een of twee telden. Daarnaast had het ook een opvallend grote tuin die aan de achterzijde achter verschillende andere buurpanden ‘schrinkelde’ en grensde aan het Falie Bagijnhof rond de nu nog bestaande inham tussen Rietveld nr 47 en 77. Vanouds dat het huis ook recht op medegebruik van de waterput van dat Bagijnhof, blijkt uit oude koopbrieven. In de tuin waren in zeventiende eeuw op de grens met het Bagijnhof drie kleine huisjes gebouwd op de plek van een vroegere schuur. Aan het eind van de achttiende eeuw waren die huisjes met de ontvolking van de stad inmiddels weer verdwenen.
In de eerste helft van de achttiende eeuw woonde in dit huis Elisabet Witbols, de eenzame echtgenote, en sinds 1733 weduwe, van VOC-schipper Cornelis van der Colster, die voortdurend op reis was naar Indië, waarmee aanzienlijke bedragen verdiende, maar uiteindelijk ook zijn zeemansgraf vond. Zijn weduwe verkocht vervolgens in 1743 het huis aan een ex-collega van haar man, Adriaan van Veurden. Deze koos er wel voor om de laatste dagen van zijn leven hier op zijn lauweren te gaan rusten.
Halverwege de zeventiende eeuw woonde hier Jurij Reynhartsz Wijderholt, die kolonel was over een regiment voetknechten in ’s lands dienst. Hij kocht het huis in 1634 van de erfgename van een strijdmakker, sergeant-majoor Baptiste Danneu, waarschijnlijk een militair van Hugenoten-afkomst.

De kruidentuin van Cluyt
Kort voor 1600 was het grote huis en bijbehorende tuin eigendom van de in 1598 overleden apotheker Dirck Outgaersz Cluyt, die zijn winkel had in de Granaetappel op de Wijnhaven (zie Wijnhaven 18). Cluyt was in zijn tijd een beroemdheid die onder meer aan zijn vriend Pieter van Foreest de kruiden leverde om het lichaam van de vermoorde Willem van Oranje mee te balsemen.
In 1594 werd Cluyt door de Leidse Universiteit aangezocht om plant- en kruidkunde te doceren en de Hortus Botanicus aan te leggen. Kennis voor de aanleg van die tuin had hij opgedaan in zijn tuin in Delft aan het Rietveld. Bovendien was hij een verwoed bijenhouder. Over zijn studie van die beestjes schreef hij het boek “Vande Bijen”. In dat boek heeft hij het meer dan eens over zijn “hof” aan het Rietveld. Zo schreef hij: “het is mij eens gebeurd, wesende tot Delft in mijnen hof, daer ick quam op een voormiddag…..” en: “in het jaar 1593, dat ick met een potteken met gesmolten warmen honich in mijnen hof ginc, en (de bijen) gevoedet hadde, soo ben ick naer huys gegaen. Na den middag wederom in mijnen hof comende, zag ick enz. enz…”
In zijn hof kweekte Cluyt vermoedelijk ook al kostbare bollen van tulpen en narcissen. In elk geval had hij vruchtbomen voor zijn bijen in de tuin. Met name noemt hij de dauwhoning van zijn ‘kersselaren’ en ‘crieckelaren’ (kersensoorten).
In 1600 verhuurde zijn weduwe, Josina van Teylingen, het huis en de tuin aan aan een bevriende arts Fakasina Nijehoff en zijn zoon Augustyn, die wellicht ook nog op de bijen pasten. In 1606 verkocht zij het huis aan caffawerker Nicasius Cocqu. (Caffa was een duur soort fluweel dat destijds zeer in de mode was.) Naast het grote huis bezat Cluyt ook het kleinere huis ernaast dat later aan de kerk geofferd is.