Na 1922 bood de voormalige brouwerij onderdak aan achtereenvolgens orgelbouwer en pianohandel Hees & Co, de distilleerderij en drankengroothandel van de firma Hellebrekers en tenslotte de bakkerij Van den Berg (‘Kees bakt het zelf’).
Omstreeks 2000 is het complex, na een
periode van leegstand en politiek touwtrekken verbouwd tot 20 woningen,
grotendeels met gebruikmaking van de oude bebouwing. Dat initiatief
kwam van de antikraakbewoners, Gertjan Doucet en Dennis van den Broek,
die daarmee sloopplannen wisten te verijdelen. Een deel van de
voormalige brouwerij is sinds 1960 eigendom van de aannemers Gebroeders
Mensert, die er onder meer het Mensert Gereedschap Museum hebben
gevestigd.
Poort
Vanaf begin 19e eeuw gaven twee grote poortdeuren onder in het pand
Voorstraat 38 toegang tot het binnenterrein van de oude brouwerij. De
poort is destijds dwars door het bestaande huis heen gebroken.
Oorspronkelijk draaiden die zware eikenhouten deuren naar buiten toe
open. Met het toenemend gemotoriseerd verkeer op de gracht gaf dat
problemen. De deuren werden omgehangen om naar binnen te kunnen
draaien. Inmiddels zijn ze verhuisd naar een poort in de Drie
Akerstraat die toegang geeft tot de parkeerruimte van de huidige
bewoners.
Waarschijnlijk gelijktijdig met het aanbrengen
van de poort is de voorgevel van het pand ingrijpend vernieuwd, en
sindsdien nog enkele malen aangepast. Zo is de winkelpui beneden bij nr
40 een creatie van orgelbouwer Van Hees uit de jaren ’20 van
de vorige eeuw.
In de 17e eeuw stond voor het pand een
tweeling-trapgevel, zoals op de Kaart Figuratief van circa 1675 is te
zien. Het lijkt ook toen al een zolderkap evenwijdig aan de gracht te
hebben gehad, met daarachter twee aparte achterhuizen.
Vliegend
Hert
Aan het
einde van de 16e eeuw heette de brouwerij die toen op deze plek van het
huidige Voorstraat 38 en 40 stond Het Vliegend Hert, zo blijkt uit oude
koopakten die te vinden zijn onder de losse aanwinsten van het
gemeentearchief. In 1587 kocht Jacob Cornelisz Ackersloot de brouwerij
en zes jaar later verkocht hij hem weer aan Jacob Sanderssoon Balbiaen.
Volgens deze koopakte uit 1593 had het pand toen een uitwendige
wenteltrap aan de achterzijde en een plaatsje aan de kant van brouwerij
’t Paert, daarnaast op de hoek van de steeg, dus het huidige
Voorstraat 36. Het moet al in de 16e eeuw een groot dubbelpand zijn
geweest, hetgeen in die tijd nog niet erg gebruikelijk was. Nog steeds
zijn in het pand restanten van dit zestiende-eeuws bouwwerk terug te
vinden: in Voorstraat 38 bevindt zich aan de voorzijde nog een purper
geverfde moerbalk, beschilderd met wijnranken. De balk is bij de
recente renovatie in het zicht gehouden en via de winkelruit vanaf de
straat zichtbaar.
De brouwerij was in 1593 belast met een groot aantal renten: onder
andere ten behoeve van de Memorie van de Oude Kerk, van het Oude
Gasthuis, de Heilige Geest (Weeshuis), de Leprozen van Delft, de
weeskinderen van Gerrit Pietersz van Montfoort, en nog enkele
particulieren. Die oude rentes (een soort erfpachten) wijzen erop dat
die brouwerij een lange voorgeschiedenis moet hebben gehad.
Plattegrond
van het huidige complex
“de Gekroonde P”.
Impressie
van de huidige bebouwing.
Deze
P in de gevel aan de Drie
Ackerstraat
herinnert aan de brouwerij.
Kort
na 1840 liet Hendrik van Berkel
het huidige pand
Oude Delft 15-21 bouwen, bij brouwerij
De Papegaai.
(Foto Stef Breukel)
Moutmolen
op de Vest bij de
Kethelstraat, ook
eigendom van de Van Berkels.
Het
huis Vredenoord aan de Vliet,
een buitenverblijf
van de Van Berkels. (foto
gvbarchitecten)
Bouwplan
voor de uitbreiding van de
leg- en gistkelders van de nieuwe lagerbierbrouwerij de
Gekroonde P met een extra verdieping in 1892. De tekening
hangt nu in het Gereedschappenmuseum dat daarin is
gevestigd.
Advertentie
van de openbare verkoop
van de
brouwerij en bijbehorende woon- en pakhuizen
in de Delftsche Courant van 11 februari 1921.
Zie de hele
advertentie in de vergroting.
In
geel een overzicht van de
brouwerij en omliggende bezittingen van Hendrik van Berckel.
Er
bestaan nog steeds bierviltjes
van de Gekroonde P.
De
situatie van de brouwerij de
Gekroonde P en omliggende brouwerijen op de Kaart Figuratief van circa
1675, met voor de deur de kranen.
Overzicht
van de kerkbestuurders van
de Roomsch Katholieke Kerk, onder wie vele Van Berkels.
(Foto collectie Gemeentearchief)
Prentbriefkaart
uit ca 1905 waarop
rechts de voorgevel te zien is met poort en luiken voordat de fa. Hees
& Co er beneden een winkelruit in aanbracht.
De
voormalige St Hippolytuskerk aan
de Voorstraat,
met links de gebouwen van ‘De
Gekroonde P’.
Advertentie
voor Hees & Co,
orgels en piano’s,
in Delftsche Courant 1928.
Aankondiging
van een concert in de
toonzaal
van Hees & Co, 3 mei 1934.
Officiële aangifte van de vondeling bij de Burgerlijke Stand in 1817.
Hellebrekers
genever &
likeuren.
Hellebrekers
Oranjebitter en
jeneverfantasie.
Uithangbord
van banketbakkerij Kees
vd Berg.
In elk geval vanaf de stadsbrand van 1536 is het zeker dat op deze plek bier gebrouwen werd. In 1578 brouwde hier Jan Beukelsz. Hij huurde de brouwerij van Isaack Lambertsz. Jan was brouwer sinds 1559, maar brouwde toen waarschijnlijk nog niet in deze brouwerij, want in 1561 stond het bedrijf op naam van Gerrit Dircksz, en in 1543 stond hier de ‘huysinge mit die brouwerye’ van Cryntgen Dammasdochter.
Toen in 1600 de belastinggaarder de haardsteden registreerde, droeg de brouwerij van Balbiaen geen naam, althans het register vermeldt hem niet. Als bij de dood van Balbiaen in 1610 de brouwerij flink onder de schulden gebukt blijkt te gaan, wordt hij openbaar verkocht onder de naam De Twee Truwelen. Koper werd Bruijn Harmensz Schinkel, die brouwerij, vermoedelijk mede om commerciële redenen, aan een nieuwe naam hielp. Hij noemde de brouwerij de ‘B’, ook wel ‘Gekroonde B’ (dus niet ‘P’). Onder die naam en eigenaar wordt de brouwerij tussen 1612 en 1625 in diverse notariële akten genoemd.
Van
B naar P
Vanaf circa 1625 werd de brouwerij eigendom van Pieter
Adriaensz Croeser (1594-1677), die van geen verloop in het Delftse
bierbrouwen wil weten en de zaken groots aanpakt. Met hem veranderde de
naam ook van ‘B’ in ‘P’, cq.
‘Gekroonde P’. De naam komt in deze periode met en
zonder kroontje voor. Een van de producten van zijn zaak was Maerts
Luyps bier, waarvan de waard in herberg De Steur in Rotterdam twee
tonnetjes had gekocht. Helaas was hij er niet tevreden over.
Het ging Croeser niet alleen zakelijk, maar ook maatschappelijk voor de wind. In 1646 werd hij toegelaten tot het stadsbestuur en werd verschillende malen schepen en tenslotte in de jaren 1663 en 1664 ook burgemeester. Hij is een van de vele Delftenaren met geld die zich lieten portretteren door het atelier van Michiel van Mierevelt. Dat schilderij is inmiddels beland in het paleis Lanckoronski in Wenen.
Na Croeser werd Pieter Isaacksz van Son de nieuwe brouwer. Diens schoonzoon verkocht de brouwerij, ‘geneamt de P’ in 1695 voor 23.000 gulden, inclusief “rosmolen, een paar steeken (waarschijnlijk maatstokken), groot en cleijn brouwgereetschap, tonnen, vaatwerk, sacken, vloten, ketels, gisterijen, handketels, volketels, haerden, stellingen, hollen (houten goten) en draagtonnen”. Bij de koop hoorden ook twee zwarte ruinpaarden, De Boer en Witvoet, een Barlijn (koetsje) en Chaise (open sjees).
Vanaf
1700 de Van Berckels
Na een korte tussenperiode kwam de brouwerij in 1717 definitief in
handen van Bartholomeus van Berckel (1665-1724), wiens nazaten nog ruim
twee eeuwen het bier lieten schuimen. Mogelijk was hij al langer de
geldschieter achter de minder succesvolle Andries de Ruiter, die in
1717 zijn bedrijf op de fles zag gaan. Behalve een geslaagd zakenman
was Van Berckel ook een vooraanstaand katholiek. Hij regelde met het
stadsbestuur dat de Franciscanen in 1708 toestemming kregen weer een
formele parochie in Delft te bemannen. Dat bracht de katholieke
zielszorg eindelijk weer op orde, na een lange periode van schuilkerken
en Jansenistische ruzies. In de negentiende eeuw zouden zijn nazaten de
grote financiers worden achter de bouw van de (inmiddels alweer
afgebroken) Hippolytuskerk naast hun huis.
Bartholomeus stond ook bekend als een muziekliefhebber, die graag zijn partij meezong in het koor van de kerk. Hij kocht ook het resterende woonhuis van de vroegere brouwerij Het Paert op van de predikant Johannes Coster en nam het als eigen woonhuis in gebruik.
Zijn zoon, Martinus (1700–1758), breidde het bedrijf onder meer uit met de branderij De Drie Sonnen op het Oosteinde (zie Oosteinde 139). Hij was daarmee een van de eerste brouwers die bier ook met het steviger vuurwater ging combineren. Hij hield van veel paarden en rijtuigen, en speelde viool. Hij had ook een arrenslee met vensters van Venetiaans glas.
Inlijving van de buren
Na de dood van Martinus nam zijn weduwe, Joanna Antonia Houwert, die met vier minderjarige kinderen achterbleef, het roer over. Zij was er verantwoordelijk voor dat in de tweede helft van de 18e eeuw de Gekroonde P uiteindelijk ook de naastgelegen mouterij, brouwerij en branderij Ooyevaar volledig inlijfde. Het bedrijf had al sinds de 17e eeuw als toeleveringsbedrijf voor de Gekroonde P gewerkt, maar tevens af en toe voor de andere buurman, brouwerij de Vis, op de hoek van de Vissteeg. In de loop van de 18e of begin 19e eeuw moet ook de voorgevel van Voorstraat 38 en 40 vrij grondig zijn verbouwd. Waarschijnlijk is toen ook onder in de gevel de poort aangebracht die inmiddels weer is dichtgemaakt.
Huiskapel
De oudste zoon van Martinus, Bartholomeus van Berckel, legde in 1733 als klein jongetje de eerste steen van de nieuwe Rooms Katholieke kerk achter het "Marktveld" en werd later priester bij de Jezuïeten. In het familiehuis op de Voorstraat had hij een huiskapel, waar zijn neefjes hem de mis dienden.
Zijn halfbroer, Adrianus (1751-1812), nam de brouwerij voor zijn rekening en stortte zich daarnaast op de politiek. Als katholieke notabele werd hij na de Bataafse omwenteling van 1795 wethouder. Die functie zou de familie sindsdien meerdere generaties blijven vasthouden.
Eerste katholieke burgemeester
Vooral zijn zoon Hendrik (1783-1862) zou het op dat punt ver schoppen. Na zijn wethouderschap werd hij van 1840 tot 1848 de eerste katholieke burgermeester van Delft na de Reformatie.
Destijds was dat een opmerkelijke uitverkiezing in deze Oranjestad. Als burgemeester heeft hij bovendien naam gemaakt. Zijn grootste wapenfeit was dat hij de Koninklijke Academie voor civiele ingenieurs (nu TU) naar Delft wist te krijgen. Later werd hij conservatief kamerlid en sleet uiteindelijk zijn laatste dagen als rentenier op een landgoed bij Arnhem. In 1862 werd hij begraven op het nieuwe Rooms Katholieke kerkhof in Delft, onder een groot monument in een kelder tegen de kapel.
Rijkste man van Delft
Behalve voor de politiek, had hij ook een groot oog voor zaken. Hij was in de eerste helft van de 19e eeuw onbetwist de rijkste man van Delft. Bij de eerste optekening van het kadaster in 1832 kwam hij ook alszodanig te voorschijn. De waarde van zijn bezit, als grondslag voor belastingheffing, werd op 7500 gulden getaxeerd. Het gemiddeld belastbaar inkomen per eigenaar was toen in Delft ruim 150 gulden.
Zijn bezittingen bestonden niet alleen uit de genoemde brouwerijen en mouterijen en een azijnmakerij achter de voormalige Ooyevaar, maar ook een groot aantal pakhuizen en vrijwel alle woonhuizen op de Verwersdijk achter de brouwerij. Daar lagen ook een eigen kuiperij en een stal en koetshuis.
Ook de restanten van de voormalige brouwerij de Vis, in de Vissteeg, was nu een mouterij geworden van de Van Berckels. Aan de overzijde van de Vissteeg lag een rozijnazijnmakerij. Verder had hij twee branderijen in Delft, De Tweelingen aan het Noordeinde naast de Lutherse Kerk met pakhuizen daarachter, en brouwerij De Papegaai, aan de zuidzijde van Oude Delft/Westvest met daar vlakbij een moutmolen op de Vest bij de Kethelpoort. De branderij op het Oosteinde was in de 18e eeuw al weer van de hand gedaan.
Rococo betimmering en goudleer behang
Het huis ‘met de hoge stoep’ aan de Voorstraat heeft de familie bewoond tot 1840. Van de inrichting is de volgende beschrijving te vinden in de familiepapieren: "Het huis was in Empire-stijl ingericht. De zaal, eertijds het schilderkabinet en bibliotheek van Martinus, had een blauw zijden behang met gouden sterren, herinnerend aan het familiewapen; langs het plafond een fries van griffioenen, spiegels met trumeaux tussen de ramen en een deel der familieportretten aan de muren. Daar werden soupers, danspartijen en muziekavonden gehouden. Maar het dagelijks leven speelde zich af op de beneden verdieping. Er was een grote achterkamer, laag van verdieping, onveranderd gelaten in Louis XV stijl met Rococo betimmering, schouw en goud lederen behang. En in de zogenaamde Derde Kamer dronken de ouders thee met de oudste kinderen Henri en Maria, die spelletjes zaten te doen en toch stil moesten zijn, omdat Pappa zat te schrijven. De tuin om het huis werd aangelegd door Zocher, de bekende tuinarchitect, in het Engelse genre van die tijd"...
Vondeling op de stoep
Op 3 januari 1817 om 5 uur ’s avonds trof de 73-jarige tonnenboetster Johanna Don komend uit haar werk bij de ingang van brouwerij een baby, gerold in een stuk oud tapijt. Het kind droeg een mopmutsje, een gebreid borstrokje en rood katoenen jurkje. Het pakketje was voorzien van een briefje: “Mijn verzoek is deze brief aan de weledele Heeren te overhandigen”. Hetgeen geschiedde. Het bleek een jongetje van ongeveer een maand oud. Het kreeg de naam Johannes Voorstad en werd ondergebracht in het Rooms-Katholieke weeshuis aan de Oude Langendijk, waar Van Berckel uiteraard regent was.
Toen hij als 18-jarige gekeurd werd voor militaire dienst, was hij als smidsleerling in de leer. Later wa hij opperman en tenslotte het grootste deel van zijn leven brandersknecht. Of dat ook bij een bedrijf van Van Berckel was staat in de sterren geschreven. Hij trouwde met een pijpenmaakster uit Gouda en later als weduwnaar met een dochter van een asvaarder. In 1894 overleed hij op 76-jarige leeftijd op de Molslaan.
Nieuw
huis en buitenplaats
In 1840 liet Hendrik
aan de Oude Delft (nummers 15-21), bij De Papegaai, een gigantisch
nieuw woonhuis bouwen, naar ontwerp van Pieter Adams. Hij hield er ook
kantoor. Architect Adams had in 1826 al de buitenplaats Vredenoord
– langs de Vliet in Rijswijk– voor de familie Van
Berckel gebouwd. Als tuinhuis hadden ze daar een gotische toren.
Dergelijke vreemde bouwsels waar in die tijd populair. Inspiratie werd
geput uit bijvoorbeeld G.van Laars ‘Magazijn van
tuinsieraaden’.
Zes
schepen
Bij zijn overlijden bestond zijn
vermogen bovendien nog uit een hoeden- en handschoenenfabriek, meerdere
huizen en buitenhuizen, pachtboerderijen (o.a. in de nieuwe
Haarlemmermeer), jachtgronden en schepen. Want hij handelde niet alleen
in jenever, bier, wijn, boter en haring, maar hij verscheepte die ook
zelf, onder andere met zijn brikschip De Harmonie, zijn kofschip
Mentor, de hoekerbuisschepen Zorg, Hoop en Vertrouwen en het
fregatschip ‘Delft’.
De volgende brouwer Van Berckel, Augustinus (1820 –1890), werd eveneens wethouder van Delft. Ook hij woonde in het grote huis aan de Oude Delft aan de voorzijde van De Papegaai. Het oude woonhuis van de familie op de hoek van de Drie Akerstraat liet hij ten behoeve van het bedrijf verbouwen, waarmee het er waarschijnlijk niet fraaier op werd.
In zijn tijd begon de firma voor het eerst ‘lager’-bier te brouwen, dat veel beter houdbaar was. Daarvoor moesten grote bierkelders worden aangelegd, en een brouwtoren. Het betekende aanzienlijke ingrepen op het bedrijfsterrein. Het toen opgerichte bedrijfsgebouw met een imponerende gewelvenconstructie staat nu nog aan de Drie Akerstraat. De eerste steen daarvoor werd in 1882 gelegd door mej. Th. van Berckel. Van het gebouw zijn nog bouwtekeningen uit 1892, toen de firma toestemming kreeg om op de bestaande 'leg en gistkelder' van de bierbrouwerij 'de Gekroonde P' een verdieping te metselen die gedragen wordt door gietijzeren kolommen.
De P liep overigens niet voorop met die overstap naar het moderne ‘lager’-bier. De latere Heinekenbrouwerijen in Amsterdam kwamen daarmee al twintig jaar eerder op de markt. De laatste bierbrouwer en wethouder van de familie Cornelis Josephus van Berckel (1861–1943) richtte in 1897 samen met zijn moeder en vier andere aangetrouwde familieleden een vennootschap op voor de bierbrouwerij en ijsfabriek 'de Gekroonde P'. De vennootschap hield stand tot aan het eind van de Eerste Wereldoorlog, waarna de familie de brouwerij en bijbehorende gebouwen verkocht. Daarop veranderde de brouwerij in korte tijd nog enkele malen van eigenaar, maar in 1922 was het definitief gedaan met het bedrijf.
Orgelbouw,
huishoudschool en koekfabriek
De
panden aan de gracht werden in 1929 gekocht door
muziekinstrumentenbouwer Hendrik Hees die er zijn werkplaats en
showroom inrichtte. In 1912 was al in de Drie Akerstraat op het terrein
van de brouwerij een pastorie voor de tegenovergelegen Hippolytuskerk
gebouwd.
In de jaren ’30 werd die weer afgebroken
en verscheen in 1939 op die plaats, en op van het terrein voormalig
Voorstaat 36, de R.K. huishoudschool St Agnes.
De
‘P’ met het kroontje die nu op de gevel is
aangebracht staat daar ter herinnering aan de oude brouwerij, die dus
nooit van dit gebouw gebruik heeft gemaakt. De oude huishoudschool is
inmiddels omgebouwd tot woonappartementen. In 1940 nam de likeurstoker
Hellebrekers en Zonen het grootste deel van het gebouw van muziekhandel
van Hees over, nadat zij in de meidagen van 1940 uit de binnenstad van
Rotterdam waren weggebombardeerd.
Van 1973 tot 1996 zat
hier ruim twintig jaar de koek- en banketbakkerij van Kees van den
Berg. Een projectontwikkelaar had vervolgens plannen om alles plat te
gooien voor de bouw van nieuwe appartementen. Dankzij het initiatief
van de antikraakwachten is het niet zo ver gekomen.
Gereedschap
museum
In 1944
kocht conservenfabrikant Klijs Schipper het perceel aan de Verwersdijk
met de 19e-eeuwse brouwerij in Drie Akerstraat. In 1959 verkocht hij
dit deel van de voormalige brouwerij aan de Gebroeders Mensert (bedrijf
aan de Verwersdijk) die in de bovenverdieping van het gebouw aan de
Drie Akerstraat het Mensert Gereedschap Museum inrichtten. Elke eerste
zaterdag van de maand is dit museum te bezoeken.
Met dank aan George Buzing